تفسير المعين (کتاب)

تأليف مولى نور الدين كاشانى( اخبارى)

اثر مولى نور الدين محمد بن مرتضى كاشانى معروف به اخبارى( متوفاى پس از 1115 ق) نوه برادر ملا محسن فيض كاشانى

تأليفات قرآنى

1- مفسر اضافه بر تفسير المعين كه مورد بحث مقاله است، تفسيرى ديگرى به نام« مبين» به زبان فارسى تأليف كرده‌اند كه در يك مجلد مى‌باشد، شيوه آن روايى و كلامى و شامل تمام قرآن كريم بوده و مؤلف به معانى كلمات قرآن و تفسير آنها پرداخته است. از اين اثر نسخه مورخ 1274 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى( شماره 1384) موجود است.

2- تعليقيه‌اى بر تفسير صافى ملا محسن فيض كاشانى نيز از ايشان باقى مانده است.

3- تفسير وجيز در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن، مؤلف در اين اثر خود از روايات و احاديث ائمه( ع) و تفاسير قدما، سود جسته است، نسخه‌اى از اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس( ش 1259) موجود است كه مؤلف فهرست كتابخانه آستان قدس اين تفسير را به غلط به علم الهدى محمد فرزند ملا محسن فيض نسبت داده است، شيخ آقا بزرگ در الذريعه نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد كرده و اين تفسير را از مؤلفات نور الدين محمد بن شاه مرتضى نوه برادر ملا محسن فيض دانسته است.

انگيزه تأليف

مفسر در رساله« المنتخب التصانيف» خود مى‌نويسد:« چون تفسير صافى مبسوط بود و بر خواننده قرآن سخت مى‌نمود كه در اثناء قرائت به آن مراجعه كند، به ذهنم آمد كه تفسيرى از آن بيرون آورم كه به قارى قرآن هنگام تلاوت، در فهم لغات و كلمات قرآنى كمك كند و در آن به ذكر روايات اهل بيت« عليهم السلام» واقوال متقن مفسران پرداختم و نام آن را« معين التالى» گذاشته خود در مطالعه و قرائت قرآن از آن بهره مى‌جستم كه نزديك به 12000 بيت مى‌باشد.»

معرفى تفسير و روش آن

تفسير« المعين» به زبان عربى در يك مجلد بزرگ و به شيوه روايى شامل تمام قرآن كريم مى‌باشد، تفسيرى است مختصر به شيوه تفسير سيد عبد الله شبر با استناد به روايات و احاديث ائمه اطهار« عليهم السلام» با اين تفاوت كه وى متأثر از فرهنگ و گرايش عمومى قرن 11 و 12 برخى از علماى شيعه، در توجه فوق‌العاده به حديث در برابر روش تفسير اجتهادى و عقلگرايى برخى ديگر از علماى آن دوران است.

اين تفسير مزجى و همانند صافى فيض كاشانى است. قبل از شروع به تفسير مقدمه‌اى را در پانزده صفحه در ضوابط و مطالب مهم مربوط به تفسير آورده است، از قبيل اهميت تمسك به قرآن، تلاوت، تدبر و تفسير آن، با ذكر آيات و احاديثى از پيامبر( ص) و ائمه( عليهم السلام)، و احاديثى در زمينه نزل القرآن على اربعة ارباع، نزل القرآن ثلاثا، نزول القرآن على سبعة اقسام» معانى الآيه، ظهر و بطن و... ضمن بيان شيوه و انگيزه خود از تأليف تفسير، رمز حروف كلمه معين را كه در جاهاى مختلف تفسير بكار برده توضيح مى‌دهد و مى‌فرمايد: پس از نقل نص عبارت ائمه عليهم السلام رمز« م» و پس از بيان مطلبى كه مستفاد از كلام ائمه( ع) است، رمز« ع» و پس از نقل عين عبارت تفسير قمى كه به امام( ع) نسبت نداده است، و يا توهم تنافى به حسب ظاهر بين روايت و آنچه كه من نقل كرده‌ام رمز« ى» و بعد از بيان كلام معصوم( ع) و يا بيان آيه رمز« ن» را مورد استفاده قرار دادم. و بقيه موارد كه داراى اين رموز چهارگانه نباشند قول مفسرين بوده كه با تصرف در عبارت از آنها نقل شده است. ايشان مصادر اقوال و متون اخبار را به تفسير صافى ملا محسن فيض ارجاع داده‌اند.

روش ايشان در بيان مطالب به اين شكل بوده كه ابتداى هر سوره پس از ذكر نام به بيان تعداد آيات و مكى و مدنى بودن آن مى‌پردازد. سپس فرازهاى آيات را بطور جداگانه توضيح و تفسير مى‌دهد. در اين بين بطور طبيعى برخى آيات و فرازها بدون توضيح مى‌باشند.

مفسر سعى نموده از تكرار مطالب مشابه جلوگيرى نمايد، بر اين اساس گاهى تفسير آيات را به موارد مشابه قبل ارجاع مى‌دهند. مانند ج 1 ص 168 آيه 88- 89 آل عمران.

مصنف به طور معمول به قراءات و اختلاف آنها توجه نموده و شكل‌هاى متفاوت اختلاف قرائت از قبيل قرائتهاى تفسيرى، قرائتهايى كه نشان از حذف كلمه دارد و نيز قرائتهايى كه دلالت بر حذف و تفسير ندارد كه موارد اصلى اختلاف قرائت مى‌باشد مانند ج 1 ص 19 و ص 20، و ص 144 قرائت« القيّوم».

توجه مصنف به شأن نزول نيز در حد اشاره به موارد اندكى از آن مى‌باشد مانند ج 1 ص 241 آيه 88 سوره نساء.

پاورقى‌هاى موجود اغلب برگرفته از تعليقات نسخ خطى متفاوت مى‌باشد، بيان فضل سور، اشاره به متن برخى احاديث، نسخه بدلها و اختلاف نسخ را شامل مى‌شود، كه توسط محقق محترم تدارك شده است. مصنف محترم قبل از مقدمه تفسير، مقدمه‌اى بيان كرده‌اند در باب علم، اهميت آن، طلب آن، همراهى علم و عمل، تقسيم علم به علم بالله، علم به ملائكه الهى، علم به كتب الهى، علم به رسل الهى و علم به معاد و از جهتى تقسيم آن به علم مقصود بذات و علم مقصود براى عمل، كه از اولى به علم باطن و حقيقت و از دومى به علم فقه و شريعت و علم اخلاق و طريقت نام مى‌برد، و پس از بيان انگيزه خود از تأليف تفسير، به علوم اهل بيت عصمت و طهارت عليه السلام پرداخته زواياى مختلف آن را بررسى كرده است، تأليفات خود در اين زمينه را بازگو مى‌نمايد. سپس به كتب فقها، حكما، اصحاب عشق و عرفان و ارباب ذوق و وجدان نظرى افكنده، نوشته‌هاى خود در اين زمينه را بيان مى‌نمايد. و با بيان اينكه كليه تأليفات خود را بر مبناى علوم اهل بيت عليهم السلام پى‌ريزى كرده است مقدمه را به پايان مى‌برد. مفسر محترم بر اين تفسير خاتمه‌اى در باب دعاهاى تلاوت قرآن و كيفيت استخاره به قرآن دارند و سرانجام تفسير به سال 1090 هجرى قمرى بوده است.

نسخه‌شناسى

اين تفسير در اصل يك مجلد بوده كه ناشر با تحقيق آقاى حسين درگاهى آن را در سه جلد منتشر كرده است. ناشر آن كتابخانه آيت ا... مرعشى نجفى بوده كه چاپ اول آن به سال 1410 ه. ق با قطع وزيرى به اشراف آقاى سيد محمود مرعشى به زيور طبع آراسته گرديد. محقق محترم نسخه حاضر را با استفاده از 6 نسخه مختلف مهيا كرده‌اند:

1- نسخه مصححه و كامل كه توسط محمد تقى بن ابى الحسن، در زمان حيات مؤلف از نسخه اصلى و خطى ايشان و 16 سال پس از تأليف آن نوشته شده، كه حواشى و تعليقاتى به عنوان« منه رحمه الله» در كنار آن مشاهده مى‌شود، از جمله تعليقها، روايات ثواب قرائت سور است كه محقق در پاورقى ذكر كرده‌اند. از جمله تعليقات، اختلاف قراءات در اكثر كلمات بوده كه بعلت قلت استفاده در اين زمان، محقق از ذكر نام آنها خوددارى كرده است. اين نسخه در حال حاضر در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ضمن مجموعه شماره 4137 مى‌باشد. و با رمز« م» مشخص شده است.

2- نسخه مصححه امّا ناقص، از سوره بنى اسرائيل تا آخر قرآن كه محمدباقر بن محمد رضا عبد العظيمى تهرانى در مكه مكرمه به سال 1207 قمرى، نوشته‌اند كه با رمز« ر» مشخص شده است. از آنجا كه نويسنده محترم از علماء جليل القدر بوده براى كمبود جبران موجز بودن تفسير تعليقاتى به آن اضافه نموده‌اند كه شامل روايات، سيره، لغت و مباحث ديگر مى‌گردد، اكثر حواشى اين نسخه نيز توسط محقق محترم در پاورقى ذكر شده است و آنجا كه پاورقى‌ها بدون مأخذ باشد، از اين نسخه‌اند.

3- نسخه كامل به خط ملا محمد صالح بن محمد حسين كاشانى در سال 1214 هجرى كه حضرت آيت ا... العظمى مرعشى نجفى آن را ذكر كرده‌اند. كه با رمز« ش» مشخص گرديده است.

4- نسخه كامل به خط محمد تقى سمنانى در محرم 1282، كه از روى نسخه‌اى كه داراى دستخط مصنف بوده تهيه شده است. رمز اين نسخه« ج» و در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 3110 موجود مى‌باشد.

5- نسخه كامل به خط محمد بن على اصغر سمنانى به سال 1282 رمز آن« د» و در كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 7 موجود مى‌باشد.

6- نسخه ناقص از اول قرآن تا جزء 26 آن با رمز« ت» و در كتابخانه دانشگاه تهران به شمار 2796 مى‌باشد.

نسخه اوّل كه با رمز« م» مشخص شده، به عنوان محور تحقيق قرار داده شده و در پاورقى به تفاوتها و مسائل ديگر اشاره گرديده است. در اين نسخه نيمى از صفحه را فقط آيات قرآن و نيم ديگر را توضيح و تفسير مفسر به همراه آيات و فرازهاى آن تشكيل مى‌دهد.

منابع

1- دائرة المعارف تشيع ج 4 ص 545

2- كشاف الفهارس بخش علوم قرآن، تفسير ج 4 ص 203

3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى ج 1 ص 759 بهاء الدين خرمشاهى

4- مقدمه محقق ج 1 تفسير و مجلدات تفسي

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی

متن کتاب تفسير المعين

تفسير المعين